Στο Κληρονομικό Δίκαιο γίνεται διάκριση μεταξύ εν στενή εννοία αποκλήρωσης και εν ευρεία εννοία αποκλήρωσης.
- Η εν στενή εννοία αποκλήρωση αφορά τη στέρηση του κατιόντος (τέκνου, εγγονού, συζύγου) από το δικαίωμα της νόμιμης μοίρας, δηλαδή από το ποσοστό της κληρονομιάς που κατοχυρώνεται υπέρ του από τον νόμο. Πρόκειται για την περίπτωση που ρυθμίζεται στα άρθρα 1825 επ. και 1840 ΑΚ.
- Η εν ευρεία εννοία αποκλήρωση αναφέρεται στον αποκλεισμό από την εξ αδιαθέτου διαδοχή, χωρίς όμως να υπάρχει συγκεκριμένος λόγος αποκλήρωσης. Δηλαδή, αν ο λόγος που επικαλείται ο διαθέτης είναι ανυπόστατος ή ψευδής, τότε ο κληρονόμος αποκλείεται μεν από τη διαθήκηαλλά εξακολουθεί να διατηρεί το δικαίωμα στη νόμιμη μοίρα.
Η παρούσα ανάλυση αφορά αποκλειστικά την εν στενή εννοία αποκλήρωση, όπως αυτή προβλέπεται από τον Αστικό Κώδικα και τη νομολογία.
Έννοια της Εν Στενή Εννοία Αποκλήρωσης
Η εν στενή εννοία αποκλήρωση αποτελεί μονομερή πράξη του διαθέτη, η οποία μπορεί να γίνει αποκλειστικά με διαθήκη. Μέσω αυτής, ο κατιών στερείται του δικαιώματος στη νόμιμη μοίρα.
Σύμφωνα με το άρθρο 1825 ΑΚ, η νόμιμη μοίρα περιλαμβάνει τον/την σύζυγο και τα τέκνα του κληρονομουμένου, οι οποίοι δικαιούνται το ήμισυ της εξ αδιαθέτου μερίδας.
Προϋποθέσεις Εγκυρότητας
Από τα άρθρα 1825, 1829, 1839, 1840 και 1843 ΑΚ όπως αυτά περαιτέρω εξειδικεύονται και από την νομολογία (βλ. ΑΠ 1501/2011, ΑΠ 1349/2005, ΑΠ 122/1998, ΕφΑθ 4632/2007), προκύπτει ότι η εν στενή εννοία αποκλήρωση είναι έγκυρη μόνο εφόσον συντρέχουν σωρευτικά οι εξής προϋποθέσεις:
- Ύπαρξη διαθήκης – η εν στενή εννοία αποκλήρωση μπορεί να λάβει χώρα μόνο με διάταξη τελευταίας βουλήσεως.
- Ρητή ή ερμηνευτική βούληση αποκλήρωσης – ο διαθέτης πρέπει να εκφράσει ξεκάθαρα τη βούλησή του να στερήσει τον κατιόντα από τη νόμιμη μοίρα. Αυτό μπορεί να γίνει με όρους όπως «αποκληρώνω» ή «στερώ από τη νόμιμη μοίρα», ή να προκύπτει ερμηνευτικά από το περιεχόμενο της διαθήκης.
- Ύπαρξη νόμιμου λόγου – μόνο οι λόγοι που απαριθμούνται περιοριστικά στο άρθρο 1840 ΑΚ μπορούν να δικαιολογήσουν εν στενή εννοία αποκλήρωση. Αποκλείεται η αναλογική εφαρμογή σε άλλες περιπτώσεις.
- Ρητή αναφορά του λόγου στη διαθήκη – ο λόγος πρέπει να διατυπώνεται με σαφήνεια, ώστε να είναι εφικτός ο δικαστικός έλεγχος.
- Ύπαρξη του λόγου κατά τον χρόνο σύνταξης της διαθήκης – δεν απαιτείται να υφίσταται και μέχρι τον θάνατο του διαθέτη (ΑΚ 1843, ΕφΘεσ 2855/2022).
- Μη συγγνώμη του διαθέτη – αν ο διαθέτης έχει συγχωρήσει ρητά ή σιωπηρά τον κατιόντα, η εν στενή εννοία αποκλήρωση δεν ισχύει (ΑΚ 1844).
Αν παραλειφθεί μία από τις παραπάνω προϋποθέσεις ή αν ο λόγος είναι ψευδής ή μη νόμιμος, η εν στενή εννοία αποκλήρωση είναι άκυρη και ο κληρονόμος διατηρεί το δικαίωμα στη νόμιμη μοίρα.
Λόγοι Εν Στενή Εννοία Αποκλήρωσης (Άρθρο 1840 ΑΚ)
Οι περιπτώσεις εν στενή εννοία αποκλήρωσης κληρονόμου είναι περιοριστικά αναφερόμενες και περιλαμβάνουν:
- Απόπειρα κατά της ζωής του διαθέτη, του/της συζύγου του ή άλλου κατιόντος.
- Πρόκληση σωματικών βλαβών με πρόθεση στον διαθέτη ή στον/στη σύζυγό του.
- Κακούργημα ή σοβαρό πλημμέλημα με πρόθεση κατά του διαθέτη ή του συζύγου του. Εδώ το δικαστήριο κρίνει, βάσει των κοινωνικών συνθηκών, αν το πλημμέλημα έχει τη βαρύτητα που απαιτείται (ΑΠ 1411/1998).
- Κακόβουλη αθέτηση υποχρέωσης διατροφής προς τον διαθέτη.
- Άτιμος ή ανήθικος βίος του κατιόντα, παρά τη θέληση του διαθέτη (ΑΚ 1840 §5).
Τι θεωρείται άτιμος ή ανήθικος βίος
Η νομολογία (ΑΠ 1411/1998, ΕφΠειρ 695/2014, ΠΠρΑθ 3778/2010) έχει κρίνει ότι ως «άτιμος ή ανήθικος βίος» νοείται η διαρκής και επαναλαμβανόμενη συμπεριφορά ή δραστηριότητα του κατιόντα, που θίγει το κύρος και την τιμή της οικογένειας. Ενδεικτικά παραδείγματα:
- εγκληματική διαβίωση,
- συμμετοχή σε εγκληματική οργάνωση,
- άσκηση ατιμωτικού επαγγέλματος (τοκογλυφία, πορνεία, χαρτοπαιξία),
Ωστόσο, αν ο κατιών έχει εγκαταλείψει τον ανήθικο βίο πριν τον θάνατο του διαθέτη, η εν στενή εννοία αποκλήρωση δεν ισχύει.
Δικαστικός Έλεγχος
Η εγκυρότητα της εν στενή εννοία αποκλήρωσης υπόκειται σε δικαστικό έλεγχο. Αν ο λόγος που επικαλέστηκε ο διαθέτης είναι ανυπόστατος ή ανακριβής, η εν στενή εννοία αποκλήρωση κηρύσσεται άκυρη και ο κατιόντας διατηρεί τη νόμιμη μοίρα του (βλ. ΑΠ 1411/1998, ΕφΑθ 12430/1989).
Συνέπειες Εν Στενή Εννοία Αποκλήρωσης
- Ο αποκληρωμένος κατιών στερείται του δικαιώματος στη νόμιμη μοίρα.
- Μπορεί να λάβει μόνο ό,τι τυχόν του αφήνει ο διαθέτης στη διαθήκη.
- Αν δεν υπάρχει τέτοια πρόβλεψη, δεν έχει καμία αξίωση στην κληρονομία.
- Η εν στενή εννοία αποκλήρωση δεν επεκτείνεται στους απογόνους του αποκλεισθέντος: αυτοί κληρονομούν στη θέση του, εφόσον θα κληρονομούσαν αν εκείνος είχε αποβιώσει (άρθρο 1842 ΑΚ).
Συμπέρασμα
Η εν στενή εννοία αποκλήρωση στο ελληνικό δίκαιο επιτρέπεται μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις, που απαριθμούνται περιοριστικά στον Αστικό Κώδικα. Απαιτείται διαθήκη, σαφής αιτιολόγηση και απόδειξη του λόγου αποκλήρωσης. Η νομολογία έχει διευκρινίσει ότι τόσο η σοβαρότητα των πράξεων όσο και ο ανήθικος βίος πρέπει να εκτιμώνται με βάση τις εκάστοτε κοινωνικές αντιλήψεις.
Η αυστηρή νομοθετική ρύθμιση αποσκοπεί στην προστασία της οικογένειας και στην αποτροπή αυθαίρετης στέρησης της νόμιμης μοίρας.
