Όταν η κληρονομιαία περιουσία έχει χρέη, και δεν συμφέρει τον κληρονόμο να την αποδεχθεί, ο νόμος του παρέχει τη δυνατότητα να την αποποιηθεί συνολικά και αμετάκλητα. Η αποποίηση της κληρονομίας, είναι δήλωση του προσωρινού κληρονόμου, ενώπιον του Ειρηνοδικείου, πως δεν θέλει να καταστεί οριστικός κληρονόμος, επωμιζόμενος το σύνολο του παθητικού και ενεργητικού της περιουσίας του αποβιώσαντος. Η προθεσμία αποποίησης είναι 4 μήνες από τη στιγμή που κάποιος πληροφορήθηκε ότι έχει καταστεί προσωρινός κληρονόμος (επαγωγή) και τον λόγο της επαγωγής, ήτοι εκ διαθήκης ή εξ αδιαθέτου διαδοχής. Αν ο κληρονομούμενος είχε την τελευταία του κατοικία στο εξωτερικό ή αν ο προσωρινός κληρονόμος έμαθε ότι είναι κληρονόμος όταν εκείνος διέμενε στο εξωτερικό, τότε η προθεσμία αποποίησης είναι ένα έτος.
Σύμφωνα με το άρθρο 1847 Α.Κ. «ο κληρονόμος μπορεί να αποποιηθεί την κληρονομία μέσα σε προθεσμία τεσσάρων (4) μηνών από τότε που έμαθε την επαγωγή και το λόγο της. Αν ο κληρονομούμενος είχε την τελευταία κατοικία του στο εξωτερικό ή αν ο κληρονόμος έμαθε την επαγωγή όταν διέμενε στο εξωτερικό, η προθεσμία είναι ενός έτους.»
Οι παραπάνω προθεσμίες αρχίζουν από το χρόνο θανάτου του κληρονομούμενου, εκτός ορισμένων εξαιρέσεων που ο θάνατος δεν περιήλθε στη γνώση του κληρονόμου.
* Επί διαθήκης, η προθεσμία δεν ξεκινάει πριν από τη δημοσίευση της διαθήκης (ακόμη, δηλαδή, και αν ο κληρονόμος γνωρίζει την ύπαρξη και το περιεχόμενο της διαθήκης).
Η αποποίηση κληρονομίας πραγματοποιείται με δήλωση στο γραμματέα του δικαστηρίου της κληρονομίας, δηλαδή στο Ειρηνοδικείο του τόπου κατοικίας του κληρονομούμενου. Για αποποίηση με αντιπρόσωπο απαιτείται ειδική πληρεξουσιότητα με συμβολαιογραφικό έγγραφο. Σε περίπτωση παρέλευσης της νόμιμης προθεσμίας για αποποίηση, η κληρονομία επάγεται στον κληρονόμο, και τεκμαίρεται ότι έχει γίνει αποδεκτή. Οποιαδήποτε αποποίηση γίνει εκπρόθεσμα θεωρείται άκυρη.
Αν ο κληρονόμος αποποιηθεί την κληρονομία, η επαγωγή προς εκείνον που αποποιήθηκε θεωρείται ότι δεν έγινε και η κληρονομιά επάγεται σε αυτόν που θα είχε κληθεί, αν εκείνος που αποποιήθηκε δεν ζούσε κατά το θάνατο του κληρονομούμενου. Το δικαίωμα για αποποίηση μεταβαίνει στους κληρονόμους του κληρονόμου (κατά ρίζες διαδοχή). Αυτό σημαίνει ότι, αν ο κληρονόμος που αποποιείται έχει τέκνα, θα πρέπει στη συνέχεια να αποποιηθούν και αυτά.
Για την αποποίηση της κληρονομιάς από ανήλικους, απαιτείται άδεια του αρμόδιου Δικαστηρίου (1526 σε συνδ. με 1625 ΑΚ), η οποία δίδεται μετά από σχετική αίτηση των ασκούντων τη γονική μέριμνα. Η άδεια δίδεται με απόφαση του δικαστηρίου, το οποίο δικάζει κατά τη διαδικασία της εκούσιας δικαιοδοσίας (αρ.121 ΕισΝΑΚ), το οποίο εξετάζει αν η αποποίηση είναι προφανώς επωφελής ή αναγκαία για τον ανήλικο. από την υποβολή της αιτήσεως προς παροχή αδείας για αποποίηση κληρονομίας, που γίνεται για λογαριασμό ανηλίκου, και μέχρι δημοσιεύσεως της σχετικής αποφάσεως αναστέλλεται κατ’ άρθρον 255 εδ. α ΑΚ η προθεσμία προς αποποίηση λόγω ανωτέρας βίας, αφού η αποποίηση της κληρονομίας, που θα γίνει από το νόμιμο εκπρόσωπο του ανηλίκου, εξαρτάται από γεγονός μη δυνάμενον να αποτραπεί ακόμη και με τη λήψη μέτρων άκρας επιμέλειας εκ μέρους του αντιπροσώπου του ανηλίκου και δη από την παροχή αδείας εκ μέρους του δικαστηρίου, της οποίας μη υπαρχούσης δεν χωρεί νομοτύπως για τον ανήλικο αποποίηση κληρονομίας.
** Η νομολογία κάνει παγίως δεκτό ότι τα γεγονότα της γνώσης της επαγωγής και του λόγου αυτής ερευνώνται στο πρόσωπο του νομίμου αντιπροσώπου του ανηλίκου. Συνεπώς, η προθεσμία αρχίζει να τρέχει για τον ανήλικο κληρονόμο από τότε που οι ασκούντες τη γονική μέριμνα έλαβαν γνώση της επαγωγής.
Συνέπεια της έγκυρης αποποίησης είναι ότι, ο προσωρινός κληρονόμος που αποποιείται, δεν έχει καμία πλέον ανάμειξη με την κληρονομιαία περιουσία, και άρα κανένα δικαίωμα στο ενεργητικό της, ούτε και κάποια υποχρέωση από το παθητικό της.
Πολύ συχνά εκφράζεται η άποψη ότι η προθεσμία αποποίησης κληρονομίας δεν τρέχει σε βάρος ανηλίκων. Ωστόσο αυτό δεν είναι ορθό, και μπορεί να οδηγεί σε μεταγενέστερα νομικά δυσεπίλυτα προβλήματα. Το γεγονός ότι ο ανήλικος πάντοτε αποδέχεται με το ευεργέτημα της απογραφής (ήτοι ότι δεν ευθύνεται ως κληρονόμος με την προσωπική του περιουσία μέχρι την ολοκλήρωση της απογραφής ή παρόδου της προθεσμίας ολοκλήρωσής της) , δεν σημαίνει ότι δεν τρέχει στο πρόσωπό του η προθεσμία αποποίησης. Ο νόμος ορίζει ότι στην περίπτωση αυτή ο ανήλικος είναι κληρονόμος εξ απογραφής και δικαιούται να συντάξει την απογραφή της κληρονομιαίας περιουσίας (να καταγράψει, δηλαδή, το ενεργητικό και το παθητικό αυτής σε έκθεση που κατατίθεται στο αρμόδιο δικαστήριο της κληρονομίας) εντός ενός έτους από τότε που θα αποκτήσει πλήρη δικαιοπρακτική ικανότητα (δηλ. από την ενηλικίωσή του), αλλιώς χάνει το αναφερθέν ευεργέτημα.
Η παρανόηση αυτή, ότι η προθεσμία αυτή αναφέρεται σε αυτήν καθαυτή την αποποίηση δύναται να προκαλέσει προβλήματα στο ανήλικο όταν αυτός ενηλικιωθεί.
Αν δηλαδή παρέλθει άπρακτη η προθεσμία αποποίησης (η οποία εκκινεί εγκύρως κατά τον χρόνο ανηλικότητας του ανηλίκου), ο ανήλικος καθίσταται κληρονόμος. ΜΟΝΟΝ εφόσον συντάξει απογραφή εντός έτους από την ενηλικίωσή του, τότε και ΜΟΝΟΝ τότε, θα έχει τα προνόμια αυτής. ΑΝ ΟΜΩΣ να και πάλι δεν πράξει τίποτα (εντός έτους από την ενηλικίωσή του), καθίσται κανονικός κληρονόμος, και θα βαρύνεται με το σύνολο του παθητικού της κληρονομιαίας περιουσίας. Αντιθέτως αν συντάξει εμπρόθεσμα απογραφή κατά την νόμιμη διαδικασία, τότε εκ του νόμου του παρέχεται ένα “μαξιλαράκι ασφαλείας” , καθώς πλέον θα ευθύνεται για τις υποχρεώσεις της κληρονομιάς, ΜΟΝΟΝ έως το ενεργητικό αυτής (ΑΚ 1904). Εισάγεται κατά αυτό τον τρόπο εξαίρεση στον κανόνα της σύγχυσης των δύο περιουσιών (AK 1905), με αποτέλεσμα την υπεγγυότητα των διακριτών αυτών περιουσιακών ομάδων, ώστε καθεμιά να αποτελεί τη βάση ικανοποίησης συγκεκριμένων δανειστών.
Συνεπως η ιδιαίτερα γνωστή παρερμηνεία, ενδέχεται να είναι οδυνηρές. Ανήλικοι καθίστανται κληρονόμοι χωρίς να το γνωρίζουν ούτε οι ίδιοι αλλά ούτε και οι γονείς τους (πιστεύοντας ότι η προθεσμία αποποίησης ξεκινά με την ενηλικίωση), και ξεχνούν να συντάξουν απογραφή όταν ενηλικιώνονται (ενδεχομένως διότι μεσολαβούν πολλά έτη ή γιατί έχουν αποβιώσει οι γονείς τους και δεν έχουν σχετική ενημέρωση οι ίδιοι οι ενηλικωθέντες κληρονόμοι), με αποτέλεσμα να καθίστανται κατάχρεοι, με ανεξόφλητες υποχρεώσεις της κληρονομιάς, που πλέον εκ του νόμου βαρύνουν τους ίδιους.
Ωστόσο, ακόμα και σε εκείνο το σημείο μπορεί ανάλογα με τις ιδιαίτερες συνθήκες κάθε περίπτωσης να υπάρχουν τρόποι να αποφευφχθεί αυτή η δυσάρεστη για τους κληρονόμους νέα πραγματικότητα:
Σε περίπτωση αποδοχής της κληρονομιάς λόγω ουσιώδους πλάνης, ή απάτης, ή απειλής δύναται αυτή να ακυρωθεί, εφόσον ασκηθεί σχετική αγωγή για την ακύρωση εντός 6 μηνών από την άρση της πλάνης, ή του γεγονότος της απάτης, ή της απειλής. Τονίζεται ότι η πλάνη, σχετικά με την υποχρέωση για αποποίηση, ήτοι η άγνοια της υποχρέωσης αποποίησης, έχει κριθεί ότι είναι ουσιώδης (πλάνη περί του νομικού καθεστώτος περί της υποχρεώσεως αποποίησης), και έχει οδηγήσει στην ακύρωση της πλασματικής αποδοχής της κατάχρεης κληρονομιάς.
Επίσης στην περίπτωση μη γνώσης της επαγωγής (γνώση του θανάτου και του λόγου της επαγωγής) εκ μέρους του κληρονόμου, εκείνος μπορεί να αποποιηθεί άμεσα ενώπιον του Ειρηνοδικείου του τόπου της κατοικίας του κληρονομουμένου, και να ασκήσει αγωγή να αναγνωριστεί η εγκυρότητα της αποποίησης.
Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να τονιστεί ότι ο τρόπος με τον οποίο θα δράσει ο κληρονόμος, ο οποίος επιθυμεί να αποποιηθεί την επαχθείσα σε εκείνον κληρονομιά σε χρόνο πέραν των τεσσάρων μηνών από τον θάνατο του κληρονομουμένου, έχει να κάνει σε μεγάλο βαθμό με τις ιδιαίτερες συνθήκες κάθε συγκεκριμένης περίπτωσης, και απαιτείται ιδιαίτερος σχεδιασμός και σωστή στρατηγική.
